W pierwszych pięciu latach działalności Społecznego Komitetu Pamięci Żydów Otwockich i Karczewskich podejmowano wiele różnorodnych form aktywności. Oto najważniejsze z nich.
Marsze pamięci i modlitwy w rocznicę zagłady otwockich Żydów
Odbywają się one rokrocznie 19 sierpnia w dniu, w którym niemieccy okupanci wywieźli na śmierć do obozu zagłady w Treblince połowę mieszkańców Otwocka. Po raz pierwszy zorganizowano go w roku 2002, w 60. rocznicę zagłady otwockich Żydów (pierwotnie organizatorzy używali określenia „rocznica likwidacji getta”, zrezygnowali z niego jednak, uznając, że to nazwa kłamliwa, pochodząca z języka oprawców).
W pierwszych latach marsz zaczynał się przy rampie kolejowej, tuż obok miejsca, gdzie 19 sierpnia 1942 r. Niemcy zgromadzili ok. 8 tysięcy otwockich Żydów. Stąd uczestnicy przechodzili z zapalonymi lampkami do miejsca pamięci przy ul. Reymonta, gdzie rozstrzeliwano Żydów, których nie wywieziono do Treblinki. Tu Żydzi i chrześcijanie wspólnie modlili się słowami psalmów, odmawiali kadisz i modlitwę Jana Pawła II za naród żydowski.
Marsz pamięci i modlitwy stał się już elementem tradycji miasta. Schemat marszu pozostaje niezmienny od lat, choć po remoncie linii kolejowej zmieniła się jego trasa. Uczestniczy w nim wielu mieszkańców oraz goście z kraju i zagranicy, w tym dawni żyjący żydowscy mieszkańcy Otwocka i ich potomkowie. Są też goście oficjalni.
Porządkowanie cmentarza żydowskiego w Anielinie
Od roku 2002 Komitet regularnie porządkuje żydowski cmentarz w Anielinie pod Otwockiem. Praca na tym cmentarzu to, jak podkreślają członkowie Komitetu, wyraz pamięci o przeszłości rodzinnego miasta, ale też zadośćuczynienie za zniszczenia, jakich dokonali w tym miejscu przed laty inni otwocczanie.
Dzięki zaangażowaniu wielu osób, m.in. młodzieży z otwockich szkół, wygląd cmentarza zmienił się diametralnie. Przed 2002 r. nagrobki zarastały gęste zarośla. Dzięki działaniom Komitetu krzaki i uschnięte drzewa zostały wycięte, a piękne nagrobki są dobrze widoczne. Pozostają one zniszczone, ale członkowie Komitetu uznali, że taki wygląd położonego w lesie cmentarza jest symbolem losów otwockich Żydów.
Od roku 2004 na kirkucie regularnie pracowali też otwoccy i amerykańscy baptyści. To oni – we współpracy z Komitetem oraz wspólnie z młodymi mieszkańcami pobliskiego Ośrodka Readaptacyjnego w Anielinie – ułożyli wokół granic cmentarza ciężkie polne głazy. Polscy i amerykańscy wolontariusze na to symboliczne ogrodzenie nekropolii zużyli ok. 80 ton kamieni.
Na porządkowany cmentarz zaczęło przychodzić coraz więcej mieszkańców Otwocka. Uczniowie Społecznej Szkoły Podstawowej im. Świętej Rodziny wybrali to miejsce do refleksji podczas rekolekcji wielkopostnych poświęconych problemowi wojny, pokoju i pojednania. Cmentarz stał się również miejscem spotkań młodzieży polskiej i żydowskiej. 1 i 2 listopada, gdy katolicy czczą swoich bliskich zmarłych, także na cmentarzu w Anielinie płoną spontanicznie zapalane znicze. Pamięć o tym miejscu ożyła.
Działania edukacyjne
W latach 2002–2007 Społeczny Komitet Pamięci Żydów Otwockich i Karczewskich zorganizował wiele prelekcji i spotkań edukacyjnych, adresowanych głównie do młodzieży, bo to od niej zależy przyszłość. Gośćmi otwockich szkół i parafii byli m.in. Reuven Zygielbojm, Miriam Akavia, Halina Birenbaum, Marian Domański, ks. Romuald Jakub Weksler-Waszkinel, Monika Krajewska, Sylwia Szymańska.
Edukacji ma służyć także pokazywanie „żydowskiej” problematyki w mediach. Dzięki działaniom Komitetu powstało wiele publikacji zarówno w prasie lokalnej, jak i w mediach ogólnopolskich. W numerze żydowskiego miesięcznika „Midrasz” poświęconym „linii otwockiej” (wrzesień 2005) opublikowano reportaż o działaniach Komitetu i wywiad z jego sekretarzem, Jadwigą Rakowską. O Komitecie pisano też poza Polską: w Izraelu, Kanadzie i USA.
W roku 2006 Muzeum Ziemi Otwockiej we współpracy z Komitetem przygotowało pierwszą w historii Otwocka wystawę poświęconą dziejom żydowskiej społeczności miasta. W kolejnym roku wystawa ta – powiększona o fotografie Tomasza Brzostka – prezentowana była w kilkunastu miastach Polski, a także w Izraelu. Później stała się częścią ekspozycji stałej Muzeum Ziemi Otwockiej.
Marsz śladami otwockich synagog
Odbył się on 20 października 2002 r. Uczestnicy przeszli wtedy trasą „od śmierci do nadziei”: od miejsca zagłady otwockich Żydów, przez najważniejsze miejsca ich modlitw aż do domu sióstr elżbietanek – zakonnic, które otworzyły serca i drzwi ukrywającym się żydowskim dzieciom.
Spotkania z Kulturą Żydowską
Był to cykl wydarzeń, zorganizowanych jesienią 2003 r. w Józefowie, Otwocku i Karczewie przy współpracy władz tych miast. W ramach Dni odbyły się m.in.: koncert zespołu „Kroke”, promocje książek i przegląd filmów o tematyce żydowskiej, wystawy plastyczne i fotograficzne, warsztaty tańca żydowskiego i wycinanki żydowskiej.
Współpraca międzynarodowa
Dzięki działaniom Komitetu coraz częściej do Otwocka zaczęły przyjeżdżać grupy młodzieży żydowskiej z różnych stron świata, m.in. uczestnicy Marszu Żywych. Uczniowie otwockich szkół regularnie spotykali się z żydowskimi rówieśnikami z Australii, USA i Izraela. Podczas tych spotkań zawsze był czas na zapoznanie się i wspólną zabawę, odwiedzenie Muzeum Ziemi Otwockiej, wspólne porządkowanie cmentarza w Anielinie.
Ze strony Komitetu w organizację polsko-żydowskich spotkań zaangażowani są zwłaszcza nauczyciele otwockich liceów: Piotr Cmiel i Jadwiga Rakowska. Nieoficjalnym „hymnem” tych spotkań stała się piosenka Johna Lennona „Imagine”.
Publikacje
Z inspiracji bądź przy współudziale członków Komitetu udało się opublikować dwie ważne książki o przeszłości żydowskiego Otwocka. Obie ukazały się w roku 2005.
Pierwsza to wydane przez otwocką oficynę wydawniczą Nowa ziemia wspomnienia Mariana Domańskiego (dawniej: Finkielmana) „Moje drogi dzieciństwa 1939-1945” – pasjonująca historia przetrwania osieroconego żydowskiego chłopca.
Drugą książką jest wydana przez Więź autobiograficzna powieść Symchy Symchowicza „Pasierb nad Wisłą”, opisująca życie społeczności żydowskiej przedwojennego Otwocka. O książce tej noblista Elie Wiesel napisał: „Nie byłem nigdy w Otwocku, ale dzięki Pańskiej książce mogłem odczuć, że wędruję w sobotnie popołudnie ulicami tego miasta”.
Żydowskiej historii Otwocka poświęcony był także jeden z zeszytów muzealnych przygotowany przez Muzeum Ziemi Otwockiej. Publikacja była o tyle ważna, że została opublikowana także w języku angielskim.
Kontakty z otwockimi Żydami rozsianymi po świecie
Przedstawiciele Komitetu nawiązali kontakty z dawnymi żydowskimi mieszkańcami Otwocka i ich potomkami. Znaleźliśmy ich nie tylko w Polsce i Izraelu, ale też w USA, Kanadzie, Australii, Włoszech czy Francji. Dzięki temu udało się nawet odnaleźć i doprowadzić po 65 latach do spotkania przyjaciół z dzieciństwa: Mariana Domańskiego z Toronto oraz rodzeństwa Cytrynów, mieszkających w Izraelu.
Dawni otwocczanie chętnie odwiedzali miasto swej młodości. Podkreślali, że są pod wrażeniem podejmowanych tu działań na rzecz upamiętnienia żydowskich współobywateli. Szczególny charakter miała wizyta, jaką w sierpniu 2007 r. złożyli dwaj autorzy książek o żydowskim Otwocku: Symcha Symchowicz i Marian Domański.
W tym samym roku w Tel Awiwie, po otwarciu wystawy „Żydzi otwoccy. Kraina dziwnych snów”, przygotowanej przez Muzeum Ziemi Otwockiej oraz Tomasza Brzostka, miało miejsce spotkanie dawnych żydowskich mieszkańców Otwocka oraz ich potomków. Na otwarcie wystawy i na samo spotkanie z całego Izraela przyjechało kilkadziesiąt osób, które o wydarzeniu dowiedziały się z prasy i radia izraelskiego. Spotkanie było znakomitą okazją do zintegrowania tego środowiska.
Sprawiedliwi otwocczanie
Kilkakrotnie Komitet współorganizował ceremonie wręczenia medalu Sprawiedliwych wśród Narodów Świata przyznanego otwocczanom, którzy z narażeniem życia ratowali żydowskich sąsiadów. W roku 2004 przyznano ten honorowy tytuł Aleksandrze Szpakowskiej, w roku 2005 Bronisławowi Marchlewiczowi, kierownikowi komisariatu policji polskiej w Otwocku.
Komitet rozpoczął wtedy gromadzenie informacji o obywatelach Otwocka, którzy otrzymali tytuł Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Służyły one później pomocą przy kolejnych postępowaniach, a także do przygotowania specjalnej publikacji.
